یادداشت

مرز بین خاطره و داستان کجاست؟

در داستان‌نویسی امروز تشخیص دقیق مرز بین «داستان» و «خاطره» کار آسانی نیست و بسیاری از کارشناسان بر این تاکید دارند که داستان امروز بدون اتکا به خاطره چیزی کم دارد.

خبرگزاری فارس-علی الله سلیمی: در داستان نویسی امروز تشخیص دقیق مرز بین دو قالب «داستان» و «خاطره» کار آسانی نیست و بسیاری از کارشناسان ادبی همواره بر این نکته تاکید دارند که جهان داستان امروز بدون اتکا به قالب خاطره چیزی کم دارد.

بسیاری از داستان های امروزی شباهت بسیاری به خاطره دارند و تشخیص مرز بین این دو اغلب خیلی ها را به اشتباه می اندازد. شاید یکی از دلایل آن، استفاده افراطی برخی از نویسندگان امروز از زاویه دید اول شخص مفرد باشد که در نگاه اول، اثر خلق شده را به یک خاطره به ظاهر واقعی بیشتر شبیه می کند تا داستان خیال انگیز که آن هم مختصات خاص خود را دارد. البته در بررسی و نگاه دقیق تر، تفاوت های فاحشی بین داستان و خاطره وجود دارد. ساده ترین تعریف خاطره این است که متکی به مستندات واقعی باشد، اما برای یک داستان خوب، بهره گیری از عنصر خیال حیاتی است.

اما این که چرا این دو قالب روایی گاه مخاطبان را به اشتباه می اندازند، به عواملی متعددی بستگی دارد که یکی از آنها، تأکید بر باور پذیری در داستان های امروزی است که نویسنده مجبور می کند روایت های خیالی خود را به گونه ای بیان کند که از منظر مخاطب، فرقی با واقعیت های بیرونی نداشته باشد. در حالی که در داستان های کلاسیک باور پذیری در اولویت کار نویسندگان قرار نداشت و هر نویسنده ای با توجه به قدرت خیال خود می توانست داستان هایی با وقایع خارق العاده خلق کند که در واقعیت بیرون، درصد امکان پذیری ان به شدت پایین باشد.

بنابر این، اکنون بسیاری از نویسندگان که به نوشتن داستان هایی با زاویه دید اول شخص مفرد علاقه دارند، سعی می کنند داستان هایی بنویسند که به ظاهر فرق چندانی با خاطره نداشته باشد. گذشته از این، در حال حاضر ارتباط تنگاتنگی بین داستان و خاطره به وجود آمده که وابستگی این دو به همدیگر را بیش از پیش با اهمیت کرده است.

به بیان دیگر، کسی که در خاطره نویسی  مهارت داشته باشد، برای نوشتن داستان مشکل چندانی نخواهد داشت. فقط کافی است به نوشتن وقایعی بپردازد که هنوز در عمل اتفاق نیفتاده، اما امکان وقوعش هست. ساحت داستان از چنین موقعیتی برخوردار است. یعنی شبه خاطراتی را بیان می کند که اتفاق نیفتاده، اما امکان وقوع آن وجود داشته است. با این نگاه، هر خاطره ای ظرفیت تبدیل شدن به یک داستان را دارد، فقط به شرط این که از ابزارهای داستانی مانند توصیف، شخصیت پردازی، صحنه پردازی در پرداخت آن بهره گرفته شود.

از این منظر است که بسیاری از کارشناسان حوزه خاطره معتقدند، خاطرات مواد خام آثار روایی از جمله داستان محسوب می شود که تا به حال در موارد مختلف از آن استفاده های بهینه ای هم صورت گرفته است. مثال روشن این مسئله در حوزه خاطرات افراد تاثیر گذار در مناسبت های اجتماعی صدق می کند که بسیاری از آنها دستمایه داستان های متعددی شده است.

در کشور ما هم خاطرات رزمندگان دوران دفاع مقدس اکنون دستمایه آثار داستانی بسیاری شده است. اهمیت این موضوع بیشتر از آن جهت است که بعضی از وقایع در زمان های معینی اتفاق می افتد که همه افراد جامعه از جمله نویسندگان و به ویژه نسل های بعدی امکان حضور در دل آن واقعه را ندارند. آنها از طریق خاطرات افراد حاضر در دل آن واقعه است که با روح حاکم بر آن واقعه و جزئیات بیشتر آن آشنا می شوند.

البته در این موضوع در خصوص هنرهای دیگر مانند سینما و تئاتر هم صدق می کند، چون پایه خلق آثار روایی یا نمایشی معمولاً بر اساس روایت هایی است که امکان دارد بسیاری از آنها واقعی و  برگرفته از خاطرات افراد مختلف باشد. بنابر این، تفکیک این دو قالب روایی؛ خاطره و داستان به راحتی امکان پذیر نیست، چرا که هر دو به نوعی وامدار دیگری هستند و روایت ماجرا یا نقل وقایع وجه مشترک این دو شیوه روایی محسوب می شود. به بیان دیگر، داستان روی شانه های خاطره سوار است و موقعی که خاطره ای نوشته می شود، به نوعی اساس یک داستان هم پایه گذاری می شود.

البته ممکن است بسیاری از خاطرات هرگز به داستان تبدیل نشود، اما اگر نویسنده ای اراده کند، نوشتن داستان بر اساس خاطره دور از ذهن و تصور نیست. بر اساس هر خاطره ای می شود داستان تازه ای نوشت که هم به نوعی وامدار خاطره ای باشد که بر اساس آن شکل گرفته و هم برای خود جهان مستقلی داشته باشد که متکی بر ذهن خیالپرداز نویسنده ای است که ترکیبی از خیال و واقعیت را به یک اثر ادبی خواندنی تبدیل کرده است.