ماه‌ها می‌آیند و روزها در پی هم سپری می‌شوند بی‌آنکه توجهی به این آمد و رفت‌ها داشته باشیم اما ماهی از سال است که بسیاری آمدنش را به انتظار نشسته و رفتنش را غصه دار می‌شوند.

رمضان؛ بهار معنوی فرا می‌رسد و نسیم بانگ اذان، ندای ربنا، بوی نان، آش افطاری و برگ ریحون توی سفره‌ها را در کوچه پس کوچه‌های شهر و کاه گل‌های روستاها می‌پراکند.

مشامت از بوی ایمان و رنگ معنویت آکنده می‌شود. در این ماه است که باید نفسی عمیق کشید و خود را در تازگی روزگاری نو و تولدی دیگر رها کرد، دل‌ها از سیاهی، کینه، گناه، هر نوع تکرار و کهنگی زدود.

این روزها شهر حال و هوای دیگر به خود گرفته و همه در تلاطم آماده‌سازی خود و خانواده‌یشان در این ماه عزیز هستند تا بهترین بهره را از این ماه ببرند و توشه‌ای جمع کنند برای آخرتشان.

آغاز این ماه در همه شهرهای ایران با آیین‌های مختلفی همراه و گذر آن نیز با آداب و سنن مخصوص هر منطقه انجام می شود.

مردم خراسان جنوبی نیز که از سال‌های گذشته به دینداری و خداپرستی شهرت دارند از همان روزهای ابتدای ماه شعبان آماده استقبال از این بهار معنوی می‌شوند و روزها قبل از فرارسیدن این ماه مقدمات مهمانی و افطاری دادن را فراهم می‌کنند.

برآن شدیم در این گزارش به گوشه‌ای از آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه میهمانی خدا بپردازیم؛

رمضو خوانی؛ سنتی از جنس خلوص

سید احمد برآبادی معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفت و گو با ایسنا گفت: این مراسم در شهرها و روستاهای بیرجند، قاین، نهبندان، سربیشه  برگزار می‌شود.

وی افزود: در شب‌های ماه رمضان پس از نماز و افطار، عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام " تنقلات و یا وجه نقد" اشعاری خاص

می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن "رمضانی" می‌گفتند.

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اظهار کرد: این مراسم به گونه‌ای است که کودکان به جلوی درب هر خانه که می‌رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه‌ها که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: "رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ ـه"رمضانی ما را می دهید یا بخوانیمش". اگر در خانه کسی بود و چیزی به آن‌ها می‌داد به درب خانه دیگر می رفتند وگرنه اگر احساس می‌کردند کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهند، خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند.

برآبادی ادامه داد: ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گفتند؛ "آمین" و یادی از حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) می‌کردند و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) می‌خواند.

وی، رباعی‌هایی که در مرثیه ائمه اطهار(ع) توسط این گروه خوانده می‌شود را به این ترتیب عنوان کرد؛ رمضان یا رب یا رب رمضان/ رمضان آمده خوش نام خدا/ بله بله ماه رمضان/ روزه می‌دارند از خرد و کلان/ رمضان آمد با 300 سوار/ چوبی برداشته که آهای روزه بدار/ روزه می‌داریم لاغر می‌شویم/ گر نمی‌داریم کافر می‌شویم/ رمضان آمد او را مهمان کنید/ بز و بزغاله قربانش کنید/ بز و بزغاله که چیزی نمی‌شه/ گاو و گوساله قربانش کنید/ این سرا از کیست که رو به خورشیده و...

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: مراسم رمضان خوانی به شماره 811 در تاریخ 4/11/1391 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

طبل زنی در طبس هنگامه سحر رمضان

برآبادی گفت: طبل زنی در سحر ماه مبارک رمضان در طبس یکی از نیات موقوفه عمادالملکی است که تاریخ وقف آن به سال هزار و 300 هجری قمری بر می‌گردد و ماندگاری این حرکت نیز به دلیل اجرای نیت واقف است.

وی افزود: این طبل زنی براساس برنامه‌ریزی و با سبک خاص انجام می‌شود به این ترتیب که 3 ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل یک "آماده باش" و 2 ساعت مانده به اذان صبح طبل دوم "بیدارباش" و یک ساعت مانده به اذان صبح طبل سوم "نزدیک شدن وقت اذان صبح" را خبر می‌دهد، طبل با روش خاصی نواخته می‌شود و مردم از صدای طبل متوجه می‌شوند که چه قدر تا اذان صبح باقی مانده است.

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با اشاره به این که هر بار طبل زدن حدود 4 دقیقه طول می‌کشد و تا شعاع 5 کیلومتری شهر شنیده می‌شود، گفت: علاوه بر سحرهای ماه مبارک رمضان، هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر هم به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل نواخته می‌شود و مردم آن را "شادمانه" می‌نامند.

وی یادآور شد: مراسم طبل زنی طبس به شماره 189 در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است.

شوخوانی؛ سنت فراموش شده خراسان جنوبی

فرامرز سنگری آبیز کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی و مدرس دانشگاه نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: مناجات و شب‌خوانی از نخستین شب رمضان آغاز می‌‌شود، به‌طوری‌که در گذشته نه چندان دور مراسمی با عنوان "شوخوانی و رمضان‌خوانی" در روستاها و شهرهای خراسان جنوبی به‌خصوص بیرجند به صورت باشکوه برگزار می‌‌شد که امروز مانند بسیاری از سنت‌ها به دست فراموشی سپرده شده است.

وی افزود: شوخوانی"شب‌خوانی"که در واقع یک نوع مناجات با خدا بوده است. در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که حالا وقت سحرخوانی یا شوخوانی یا همان مناجات سحرماه رمضان است.

کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی گفت: علاوه بر صدای خروس از روی مکان ستاره‌های آسمان مثلا دب اکبر و یا از روی جایگاه سه ستاره روشن که درآسمان است پی به وقت سحر می‌بردند. در این هنگام طبل نواخته می‌شد. و یا افرادی که صدای رسا داشتند شب خوانی می‌کردند و افراد بدین طریق بیدار می‌شدند.

نگاهی به مراسم "بیست و هفتمان" ماه مبارک رمضان در خراسان جنوبی

سنگری اظهار کرد: مراسم "بیست و هفتمان" در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان نیز از دیگر برنامه‌هایی است که از گذشته دور در شهرستان بیرجند وجود داشته و هنوز هم نام آن فراموش نشده است.

وی افزود: در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از زنان و دختران جوان با پوشاندن صورت خود و گرفتن سبد یا تبقی در دست که آینه ای روی آن قرار دارد و ملاقه به دست به در خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می‌کنند.

کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی ادامه داد: آنها صاحب خانه را با زدن ملاقه به درخانه صدا می‌کنند و تقاضای هدیه پول و یا خوراکی کرده و اگر صاحب خانه بخواهد زیرکی کند و چهره فرد را ببیند با ملاقه پشت دست او می‌زنند.

سنگری با بیان اینکه مردم پولی که به این طریق به دست می‌‌آید "متبرک" شمرده و آن را شادی آور می‌دانند، گفت: در این مراسم همه کسانی که بدین صورت پولی به دست آوردند پیش ازظهر روز بیست و هفتم رمضان به بازاررفته و با آن پول پارچه ‌ای به دلخواه خود می‌‌خرند و ظهر آنروز در خانه یا مسجدی از آن پارچه پوشاکی مانتد چادر، پیراهن و چارقد برای خود می‌‌دوزند و آن را می‌ پوشند و بر این باورند که تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلاها مصون خواهند بود.

وی ادامه داد: همچنین خوراکی‌ها و تنقلات که در این شب جمع‌آوری می‌شد نیز به عنوان تبرک و رفع بلا استفاده می‌شود.

شب‌نشینی‌های معنوی همراه با ختم قرآن و قرائت نهج البلاغه

عذرا صلاحی‌مقدم استاد حوزه علمیه و دانشگاه نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: شب‌نشینی‌های معنوی همراه با ختم قرآن و قرائت نهج البلاغه در قبل و بعد از اذان صبح، اقامه نماز مستحبی و صرف سحری در جمع نیز جلوه‌ای از پاکی و نورانیت را در این شب‌ها در منظر هر بیننده نمایان می‌سازد.

وی افزود: علاوه برآن در این مجالس بزرگان خانواده بعد از افطار با بیان رشادت‌های مولای متقیان و فضایل اخلاقی حضرت علی(ع) به مجلس حال و هوای معنوی می‌بخشند رفت‌وآمدهای خانوادگی و شب‌نشینی تا سحر در ماه رمضان دراین منطقه رونق بیشتری می‌یابد.

صلاحی‌مقدم ‌گفت: در جلسات قرآنی مرسوم است چنان‌چه فردی برخی از سوره‌های قرآن از جمله انعام، یس، توحید، الرحمن و سجده را در این جلسات قرائت کند، جلسه بعد با آوردن شیرینی یا پختن آش نذری به اعضای جلسه، خوشحالی‌اش را قرائت سوره‌های ذکر شده بروز می‌دهد.

این کارشناس مذهبی ادامه داد: در آخرین روز ماه مبارک رمضان و با پایان جزء 30 قرآن نیز با پخش نقل و نبات، دعای ختم قرآن و وداع با ماه مبارک رمضان تلاوت می شود. جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.

وی خاطرنشان کرد: مردم این شهرستان در زمان افطار از آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای افطار کردن استفاده می‌کنند و ساکنن برخی مناطق روستایی بیرجند نیز به یاد حضرت علی(ع) روزه خود را با نمک افطار می‌کنند.

گزارش از سپیده قلندری اسفدن